Kompetencje i zakres odpowiedzialności dyrektorów szkół w wybranych krajach Unii Europejskiej

To może prowadzić do popełniania przez nich błędów w bieżącym kierowaniu i zarządzaniu szkołą. W opinii wielu badaczy wieloaspektowość i złożoność zarządzania oświatą sprawia, że dyrektorzy powinni na bieżąco kształtować kompetencje główne, do których należą między innymi:

• odpowiednie reagowanie na wiele różnorodnych bodźców pojawiających się w tym samym czasie (koordynacja zadań),
• kierowanie pracownikami pedagogicznymi i niepedagogicznymi,
• zarządzanie wieloma obszarami placówki,
• właściwa komunikacja,
• orientacja zespołowa1.
   

Rada Unii Europejskiej (UE) wskazuje na konieczność posiadania przez dyrektorów szkół wysokich kompetencji opartych na wartościach podstawowych. Wymienia się zaangażowanie zawodowe, zdolności motywowania i inspirowania innych, solidne umiejętności zarządcze, pedagogiczne i komunikacyjne2. Podobnie Pery3 stawia akcent na kompetencje polskich dyrektorów w zakresie zarzadzania, prakseologii i komunikacji. Kluczowe są również myślenie strategiczne, umiejętność współpracy w zespole, negocjowania, radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, kreatywność oraz stosowanie odpowiednich przepisów prawa4. Inni badacze do pożądanych kompetencji dyrektora polskiej szkoły zaliczają:

• szybką orientację w analizowaniu sytuacji i problemów,
• opanowanie sprawnych technik komunikowania się,
• zdolności przywódcze,
• wysoki stopień samoregulacji,
• trafną analizę skuteczności planowania i realizowania zadań oświatowo-wychowawczych w placówce5.
   

Rada UE podkreśla konieczność kształtowania silnego i skutecznego przywództwa na wszystkich szczeblach edukacji. Powód jest oczywisty. Przed liderami edukacyjnymi stoją różnorakie wyzwania. Odpowiadają oni nie tylko za podnoszenie jakości nauczania i poziomu wykształcenia, lecz także za zarządzanie zasobami ludzkimi, organizacją i finansami. Rada UE zwraca uwagę krajom członkowskim na szeroki kontekst skutecznego przywództwa w edukacji i kieruje postulaty między innymi w kwestii posiadania i rozwijania zdolności i cech potrzebnych do sprostania rosnącej liczbie zadań, które stoją przed kadrą kierowniczą szkół.
W związku z inicjatywą Rady UE z 2012 roku „Nowe podejście do edukacji” i z 2013 roku „Inwestowanie w kształcenie i szkolenie” zwrócono się do państw członkowskich, by zweryfikowały i udoskonaliły profil zawodowy nauczycieli i innych osób związanych z nauczaniem, w tym kadry kierowniczej szkół, oraz w pełni wykorzystały potencjał współpracy i partnerskiego uczenia się w ramach otwartej metody koordynacji. Wybrane konkluzje Rady UE przedstawiono w tabeli 1.
 

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rada Unii Europejskiej, Konkluzje…

Priorytetowe wydają się więc kompetencje do wykonywania i egzekwowania poleceń wynikających z organizacji pracy szkoły, nadzoru pedagogicznego, kierowania i zarządzania oraz komunikacyjne. Akcent stawia się na ciągłe dokształcanie kadry kierowniczej i podnoszenie kwalifikacji w różnych obszarach zarządzania placówką. Coraz częściej słyszy się opinie różnych środowisk związanych z edukacją, że kompetentny dyrektor:

• jako menedżer powinien odważnie prowadzić podległą kadrę do realizacji wizji i misji szkoły,
• powinien potrafić stosować zasadę logicznej argumentacji w przypadku konieczności przekonywania pracowników o słuszności swoich decyzji, dbać o finanse szkoły, właściwie reprezentować szkołę na zewnątrz oraz dbać o ciągły rozwój placówki pod każdym względem – kompleksowo,
• nie powinien unikać merytorycznych dyskusji z podległą kadrą,
• nie powinien bać się podejmować decyzji (nawet uważanych za trudne).
   

Umiejętność sprawnego kierowania pracownikami szkoły wpływa na jakość ich pracy.
Dla porównania przedstawionych powyżej konkluzji poniżej zaprezentowano listę obszarów opracowanych w Polsce przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu w latach 2007–2013, które wpisywały się we wspólną politykę oświatową krajów członkowskich UE w zakresie podnoszenia jakości edukacji, a także dostosowania polskiego systemu oświaty do standardów wypracowanych 
przez kraje UE6:

• Równość szans edukacyjnych.
• Modelowanie nowoczesnego systemu kształcenia nauczycieli.
• Podniesienie jakości kształcenia.
   

Kształtowanie poprzez wychowanie osobowości Europejczyka – kształtowanie określonego wzoru osobowościowego człowieka, którego warto naśladować.
Rozwijanie współpracy pomiędzy placówkami edukacyjnymi i przedsiębiorstwami, jak też rozwój wymiany informacji i doświadczeń w tym zakresie.
W Austrii preferowany jest profil przywództwa szkoły, który spełnia pięć podstawowych założeń:

• przyczynia się do wspólnego rozumienia przywództwa,
• jasno określa zadania dyrektora szkoły jako osoby zarządzającej administracją, nauczycielami, zespołami klasowymi – dla osób aplikujących na to stanowisko,
• organom sprawującym w danych regionach kraju nadzór nad jakością prowadzenia placówek oświaty nadawane są uprawnienia do kontroli i oceny realizacji zadań i pełnienia obowiązków kierowniczych przez dyrektorów szkół,
• wskazuje nauczycielom na oczekiwania, jakie śmiało mogą kierować do dyrekcji szkoły,
• służy jako obowiązkowa podstawa szkolenia przywódców szkolnych, dokształcania ich i poszerzania kompetencji kierowniczych w austriackim systemie edukacji7.
   

W Niemczech osoba aplikująca na stanowisko dyrektora szkoły powinna spełniać następujące wymagania:

• przedstawić dokumenty potwierdzające posiadanie wymaganych kwalifikacji, które przygotowują i dają uprawnienia nie tylko do zarządzania szkołą, ale również do wykonywania zawodu nauczyciela,
• posiadać umiejętności do kierowania zasobami ludzkimi i organizowania pracy szkoły, do oceniania zajęć lekcyjnych (pod kątem pedagogiki, metodyki, dydaktyki i wychowania) oraz do pracy w zespole i radzenia sobie z konfliktami,
• cechować się zdolnościami do pracy z innymi szkołami i instytucjami pozaszkolnymi,
• być otwartym na innowacje i dalszy rozwój8.
   

W październiku 2018 roku przeprowadzono interesujące badanie departamentów edukacji9 Austrii, Niemiec i Włoch dotyczące czterech zagadnień z dziedziny zarządzania szkołami. Kwestionariusz badań zawierał pytania z czterech następujących obszarów:

• Profil wymagań dyrektora do zarządzania szkołą i znaczenie kompetencji w tym kontekście.
• Europejski profil zawodowy dyrektorów szkół autonomicznych z uwzględnieniem obszarów odpowiedzialności kierownictwa szkoły.
• Obecne procedury wyłaniania osób zakwalifikowanych do kierowania szkołą.
• Rozumienie pojęcia kultury przywództwa w placówkach oświatowych10.
   

Na Litwie opracowano zasady nowego zarządzania szkołami, określając kluczowe kompetencje kierownicze dyrektorów. Wyróżniono m.in. umiejętności do kierowania pracownikami, pracy w zespole, prowadzenia negocjacji, rozwiązywania sytuacji konfliktowych, prowadzenia spotkań (przewodniczenia grupom roboczym), koordynowania działań szkoły, strategicznego myślenia, planowania, delegowania odpowiedzialności, podejmowania decyzji i skutecznego komunikowania11.
Zróżnicowany zakres wymaganych kwalifikacji, opis roli oraz głównych obowiązków dyrektorów szkół w wybranych państwach UE przedstawiono w tabeli 2.
 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Jeżowski, Ekonomika oświaty, Wolter Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa, 2006, s. 164–165; A. Smoczyńska (red.), Dyrektorzy szkół w Unii Europejskiej, „Eurydice: Europejska Sieć Informacji o Edukacji”, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa, 1996, s. 44–136

Dokształcanie zawodowe dla dyrektorów szkół obowiązkowe jest w Belgii, Niemczech, Danii, Grecji, Hiszpani, Francji, Irlandii, Włoszech, Luksemburgu, Austrii i w Zjednoczonym Królestwie. W Szwecji wszystkim dyrektorom szkół sprawującym urząd zaleca się wzięcie udziału w przewidzianym programie dokształcania. W Finlandii obowiązują trzy dni dokształcania rocznie12. W Polsce obowiązkowe są szkolenia prowadzone przez: kuratorów oświaty (przepisy prawa, nadzór pedagogiczny i organizacja pracy szkoły), organy prowadzące (logistyka, ekonomika, organizacja pracy szkoły) i OKE (procedury przeprowadzania egzaminów)13.
Podsumowując, europejskie systemy kształcenia i szkolenia wymagają silnego i skutecznego przywództwa na wszystkich szczeblach. To liderzy edukacyjni odpowiadają za podnoszenie jakości nauczania i poziomu wykształcenia młodego pokolenia. W związku z tym, że zarządzanie placówkami oświatowymi to zadanie złożone i wieloaspektowe, przywództwo edukacyjne wymaga wysokich kompetencji opartych na wartościach podstawowych, zaangażowania zawodowego, zdolności motywowania i inspirowania innych, solidnych umiejętności zarządczych, pedagogicznych i komunikacyjnych, a także umiejętności koordynowania wielu różnych zadań w jednym czasie. W obecnych czasach, o czym przekonaliśmy się w ostatnich 3 latach, istotne są również kompetencje menedżerskie do zarządzania szkołą w sytuacjach permanentnych zmian i nieoczekiwanych kryzysów.

Przypisy:

1. Więcej w: A. Witek, Kompetencje współczesnego dyrektora szkoły, cz. 2, „Forum Placówek Niepublicznych” 104, 2023.
2. Rada Unii Europejskiej, Konkluzje Rady w sprawie skutecznego przywództwa edukacji, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (2014/C 30/02).
3. A. Pery, Oczekiwane kompetencje dyrektora szkoły, „Trendy – internetowe czasopismo edukacyjne”, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 4, 2012, s. 98–103; http://www.bc.ore.edu.pl/Content/379/Trendy+4+z+2012_A.+Pery.pdf, [dostęp 20.03.2023]
4. Ibidem.
5. Więcej w: K. Atamańczuk, R. Przybyszewski, Edukacja i szkoła u progu XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001.
6. A. Ćwikliński, Potrzeba proeuropejskiej orientacji w polskiej edukacji, w: K. Denek, A. Kamińska, W. Kojs, P. Oleśniewicz (red.), Edukacja jutra. Edukacja w społeczeństwie wiedzy, Wyższa Szkoła Humanitas, Sosnowiec 2010, s. 57.
7. H. Altrichter, J. Kepler, S. Brauckmann, J. Oberneder, M. Gutownig, C. Grissmann, C. Hofbauer, Schulleitungsprofil Eine praxisbezogene Orientierung für  effektives Schulleitungshandeln, Bundesministerium für Bildung, Wissenschaft und Forschung, Wien 2019, s. 4.
8. K. Hanssen, Rechtliche Regelungen zu Tätigkeitsfeldern von Schulleiterinnen und Schulleitern bei erweiterter Eigenverantwortung von Schulen Eine Untersuchung der Rechtslage in den Ländern Berlin und Niedersachsen, Forschungsprojekt am Deutschen Institut für Internationale Pädagogische Forschung, „Schulleitungshandeln zwischen erweiterten Rechten und Pflichten (SHaRP)”, Berlin 2013, s. 10–11.
9. W Polsce to Kuratorzy Oświaty podlegli pod MEiN.
10. Więcej wyników badań w: P. Heissenberger, Berufsbild Schulleiter/in Europäische Qualifizierungsimpulse, Pädagogische Hochschule Niederösterreich, Wien 2019, s. 11–12.
11. G. Talačkienė, Mokyklos vadovo kompetencijos: velso nacionaliniuose standartuose Mokyklų direktoriams ir lietuvos švietimo dokumentuose, str. 8, https://gs.elaba.lt/object/elaba:1835943/1835943.pdf, [dostęp: 22.03.2023].
12. A. Smoczyńska (red.), Dyrektorzy szkół …, s. 24.
13. Na podstawie doświadczeń autora publikacji.